De digitale transformatie biedt niet alleen kansen, maar levert soms ook dilemma’s op. In deze blogreeks bespreekt Marlijn Mulder, veelvoorkomende dilemma’s die op het eerste gezicht een gevolg van elkaar lijken te zijn, maar elkaar tóch tegenspreken.
Onder welke (voor)waarden mag de overheid persoonsgegeven gebruiken?
Deze maand gaat het datadilemma over verantwoordelijkheid en aansprakelijkheid. Deze twee waarden lijken op het eerste gezicht uit elkaar voort te komen, maar voor de overheid ligt dat iets anders als het gaat om burgerdata.
Om dat te begrijpen moeten we eerst het verschil tussen verantwoordelijkheid en aansprakelijkheid duidelijk hebben, daarna gaan we in op een case waarin de positie van de overheid duidelijk wordt.
(Data) verantwoordelijkheid
Als we het hebben over (data)verantwoordelijkheid, dan wordt daar de verantwoordelijkheid van de gebruiker mee bedoeld. Dat heeft te maken met het idee van ‘eigenaarschap’. Als ik toestemming geef om bijvoorbeeld cookies op een website te accepteren, dan geef ik toestemming dat de website de data mag gebruiken. Ik geef mijn eigenaarschap over de data over aan de website. De verantwoordelijkheid voor die toestemming ligt echter bij mij, ik kan immers de cookies ook niet accepteren*. Tot zover levert dit geen conflict op met het andere begrip, aansprakelijkheid.
Aansprakelijkheid
Het begrip van aansprakelijkheid beschrijft de andere kant van het eigenaarschap van data, namelijk, wat mag ik wel en niet doen met de data die ik tot mijn beschikking heb? Hier spelen regels, normen en wetten een belangrijk rol. Ik mag volgens de AVG geen persoonsgegevens gebruiken als ik er geen doel voor heb, het begrip ‘doelbinding’. Ik heb dus verantwoordelijkheid gekregen van mijn gebruiker en ben daardoor aansprakelijk voor wetten en regels. Aansprakelijkheid volgt voor mij dus uit verantwoordelijkheid. Het dilemma van de overheid gaat over het grijze gebied in de overdracht van verantwoordelijkheid.
Het datadilemma van de overheid
Vanaf het moment dat ik geboren word, verzamelt de overheid gegevens over mij. Ik ben geregistreerd, ik heb een BSN-nummer, de overheid weet wie mijn ouders zijn, waar ik woon, en later ook wat mijn bankrekeningnummer is, wat ik verdien, waar ik werk en of ik kinderen heb. Deze informatie is noodzakelijk voor de overheid om te kunnen functioneren. Zonder bankrekening, adres, en BSN-nummer kan ik bijvoorbeeld geen toeslag krijgen, maar heb ik ook een probleem met mijn belastingaangifte. Ik heb alleen nooit toestemming gegeven, zoals ik dat doe wanneer ik cookies accepteer, dat mijn data gebruikt mag worden. Al die data van mij, die heeft de overheid gewoon. Dat betekent dat de overheid vanaf het begin mijn verantwoordelijkheid op zich heeft genomen. Als gevolg komt de overheid zélf in het grijze gebied.
Casus: Schuldenbestrijding door middel van persoonsgegevens
Stel de overheid wil schuldopbouw bestrijden. We weten dat schulden niet goed zijn voor de mentale en fysieke gezondheid van burgers, de relatie en het vertrouwen in de overheid en de overheid zelf. Genoeg reden om deze te bestrijden dus. Schuldenproblematiek volgt vaak een bepaald patroon, bijvoorbeeld iemand verliest zijn of haar baan en vindt niet snel genoeg een nieuwe baan. Als we deze gegevens over 20 jaar verzameld hebben dan kan dit kenmerk een belangrijke indicator zijn van een toekomstige schuldenproblematiek. Die gegevens zijn bekend bij de overheid en kunnen dus tot actie leiden. Acties, die mensen veel leed zouden kunnen besparen. Maar mag de overheid deze data, die ze niet met toestemming verzameld heeft, gebruiken voor toekomstig beleid?
En nu?
Een belangrijk element in de afweging is dat burgers eigenlijk geen keus hebben om van ‘leverancier’ te wisselen als het gaat om de overheid: De drempel van verhuizen naar een ander land is zodanig hoog dat dit niet mee mag worden geteld in een ethische afweging. Dat iemand niet kan kiezen welke overheid hij of zij vertrouwt, duwt de overheid in een richting in deze afweging: De verantwoordelijkheid voor de burger wordt zwaarwegender dan de aansprakelijkheid. Zogezegd kantelt de ethische weegschaal naar verantwoordelijkheid. Maar, om te voorkomen dat de overheid überhaupt voor dit dilemma komt te staan, zou de overheid kunnen overwegen om vooraf toestemming te vragen om gegevens te mogen gebruiken om dit soort beleid te kunnen maken. Een nobel doel, waar zeker een deel van de burgers de eigen data voor af zou willen geven. Ik zou het in ieder geval overwegen, wat zou jij doen als je in dit grijze gebied terecht komt?
*: Ik laat hier bewust achterwege dat er diensten zijn waar geen gebruik meer van kan worden gemaakt als je bepaalde voorwaarden niet accepteert.